پادشاه لاله خاتين قوتلوق
Padşah Lalə Xatın Qutuluq

١٢٩٥-١٢٩١ ميلادي. پادشاه لاله خاتين قوتلوق ملقب به "حسن شاه پاشا و يا لاله خاتين"، حاكم كرمان، از پادشاهان دولت تركي - آزربايجاني قتلق (قوتلوق). وي دختر سلطان قطب الدين قراختائي (ابوالفتح محمد بن خميتبور تاينگو قاراخيتاي) و تركه ن خاتين (قوتلوق تركه ن) ملكه دولت تركي قوتلوق خاني در كرمان فعلي، برادرزاده باراقِ حاجيب (پايه ‏گذار سلسله قاراخيتاي) و همسر آباقا ايلخان مغول بود. او با ديگر خوانين مغول از جمله احمد تكودار، ارغون و گيخاتو هم عصر بوده است. پس از فوت مادر حكومت كرمان به سويورقاتميش (سيورغتمش) جلال الدين، برادرش رسيد و در زمان تكودار حكم حكومتي مشتركا براي جلال الدين و پادشاه خاتين صادر شد. سيورغتمش به مدت ده سال توانست زمام حكومت را در دست داشته باشد. پس از آنكه لاله خاتين به سن رشد رسيد زمامداري خود را با ولايت بر پاره‏اي از متصرفات مادرش آغاز كرد. يكي از متصرفات مهم او سيرجان بود. هرچند سكه اي از او به جا نمانده، در موزه برلين سكه اي نقره اي از گيخاتو موجود است كه پس از القاب ايلخان جمله "خداوند عالم پادشاه خاتين" روي آن به چشم مي خورد. پادشاه خاتين از حكومت مشترك با برادرش در خشم بود و مرتب از خودسري هاي او شكايت داشت. ارغون ايلخان وقت، براي آنكه پادشاه خاتين را از محدوده حكومتي دور كند، پس از مرگ اباقاخان او را بالاجبار به عقد برادر ناتني خود گيخاتو درآورد و آنها را به روم گسيل داشت. بدين ترتيب جلال‏الدين با فراغت بال به حكومت بر سيرجان و كرمان ‏پرداخت. اندكي بعد با مرگ "بي‏بي‏ تركه ن" پادشاه خاتين از روم به تبريز- آزربايجان آمده و از ارغون‏خان، درخواست كرد كه سيرجان را به او بازپس دهد و ارغون‏خان هم ضمن احترام و تجليل از او، اين تقاضا را پذرفت و حكومت سيرجان بار ديگر به لاله خاتين باز گشت. پس از مرگ ارغون، گيخاتو شوهر لاله خاتين مقام ايلخاني يافت و بر سرير شاهي ايران نشست. لاله خاتين فرمان حكومت كرمان را از همسرش دريافت كرد و دوباره به حكومت كرمان رسيد. پس از آن بي درنگ برادرش سويورقاتميش را دستگير كرد و در قلعه اي به زندان انداخت. پس از بركناري جلال الدين از رياست ايل، پادشاه خاتين حاكم قلمرو او در جنوب غربي ايران فعلي گرديد و لقب "صفوت الدين و الدنيا" گرفتּ اما جلال الدين سويورقاتميش توسط همسرش كردوجين خاتين و دخترش از زندان گريخت و درصدد قتل خواهر خود برآمد. پادشاه خاتين از اين مسأله باخبر شده او را به قتل رساند. در سال ١٢٩٥ كه كردوجين (خوردوجين) بيوه سيورقاتميش به حكومت كرمان رسيد، فرمان قتل پادشاه خاتين را از بايدو، ايلخان وقت گرفت و طائفه وي پادشاه خاتين را به قتل رسانيدּ جسد او در كنار مزار مادرش تركه ن خاتين و برادرش جلال الدين سويورقاتميش در قبه سبز كرمان در فارسستان دفن شد.

پادشاه خاتين كه زيبايي چشمگير و دانش و هوشياري او بر محبوبيتش افزوده بود نام مستعار سياسي خود را حسن شاه گزارد. او زنی خوش اخلاق، بانويي فرزانه، علم دوست و با فضيلت و بر طريقت مولوي زن عالم و عادل بود. پادشاه خاتين خطاط و مذهبي ماهر و جزو خوشنويسان و کاتبان برجسته عصر خود بود. او آثار و اشعار قدیمی را تذهیب و تزیین می کرد و اشعار آنها را ماهرانه با دست خود می نوشت. وي بسیاری از نسخه های قرآن کریم را تذهیب نموده است. او نویسنده ای صاحب سبك بود و در شعر لاله و يا عفتي تخلص ميكرد. او در انجام امور عدالت را رعايت مي كرد، با دانشمندان و اهل فضل زياد در تماس بود و در عهده اين پادشاه شعر رونقي تمام گرفت و همچنين مدارس علم را برپا كرد و رونقي جديد بخشيد. او به علما و فضلا احترام مي گزارد و برای بهبود زندگی آنها فعالیت مي نمود. هنرمندان بسياري در پناه او مي زيستند. خلاقیت، زیبایی، ادب و استعداد خارق العاده او به هنگام زندگی و همچنین پس از مرگش ماندگار گردید. شاعر آزربايجاني سيد عظيم شيروانلي اشعاري در مدح پادشاه خاتين سروده است.

((سيورغتمش-سويورقاتميش، از سويورقال به معنى "لطف"، "بخشش" و "احسان پادشاه"، شخصى كه لطف، احسان و مرحمت ميكند))