تٶره گنه خاتين موغول
Törəgənə Xatın Moğul

١٢٤٦-١٢٤١ ميلادي. عروس "چنگيزخان"، همسر "اٶگه ده ي". پس از مرگ "اٶگه ده ي" در ١٢٤١، به مدت پنج سال تا انتخاب پسرش "گويوك" به خاقاني، امپراتوري مغول را اداره نمود و زني مسلمان به نام فاطمه را به وزارت خويش برگزيد. تٶره گنه هم در جامعه مغول و هم در نيروهاي سياسي داخل حاكميت امپراتوري داراي نفوذ بود. "اٶگه ده ي خان" نوه خود "سيره مون" را كه پسر فرزند محبوبش "قوچو" بود به جانشيني خود انتخاب كرده بود. اما تٶره گنه با اين انتخاب مخالف و خواهان جانشين شدن پسر خويش "گويوك" بود. او هرچند نتوانست عقيده اٶگه ده ي را عوض كند، توانست با مهره سازي و گماردن عوامل خود در اركان دولت به مدت پنج سال و ممانعت از برگزاري قورولتاي براي تعيين جانشين، زمينه را براي انتخاب فرزندش به خاقاني فراهم و تضمين نمايد. قورولتايي به سال ١٢٤٦ با دعوت تٶره گنه و با شركت سران امپراتوري مغول از سراسر جهان در كنار رودخانه اورخون برگزار شد و طي آن گويوك به خاقاني انتخاب گرديد.

((در متون تبارشناسي و تاريخي بين دو فرم مغول و مونقول فرق گذارده ميشود و فرم مغول- مغل- موغال - مغال منحصرا براي بخش ترك شده مونقولها مانند جلايري، ايلخاني، ايلكاني، اينجوئي، چوباني، قاراخيتاي، آغ اوردا، آلتين اوردا، گٶي اوردا و .... بكار مي رود. در ريشه شناسى كلمه مونغول- منغل- منقل- مونقول، كلمات moengel (آسمانى)، mong (شجاع)، munku (نقره) و غيره پيشنهاد شده اند. فرم موغول در زبان تركي به معني تشويش، نگراني و اندوه و در بسياري از زبانهاي اروپائي به معنى شخص بسيار ثروتمند و با قدرت است.

اٶگه ده ي معادل اوختاي در تركي آذربايجاني، نام فرزند چنگيز خان. اٶگه و يا اٶكه به معني بسيار دانا، فرزانه، شخص سالمند، بزرگ خلق و نامدار آمده است. ده ي، داي، تاي و… به معني صاحب خصلتي است. مانند كلمه چاغاتاي كه به معني شخص سفيد است. (چاغان به معني سفيد+ تاي). از همين ريشه است اٶكمن به معني عاقل و باهوش؛ اٶكته به معني اشتباه ناپذير، آنچه كه به هدف اصابت مي كند؛ اٶكته م به معني مشهور، معروف و نيرومند؛ اٶتكه ن به معني قهرمان، نيرومند))